Thời kì hoàng kim của óc tưởng tượng ở trẻ lên ba.
Khi nghiên cứu sự phát triển tâm lí của trẻ, chúng ta thấy một sự kiện kì dị và làm cho chúng ta yên tâm. Cứ sau mỗi giai đoạn trẻ khó tính, bướng bỉnh thì lại tiếp một giai đoạn yên tĩnh, rồi dĩ nhiên lại tới một giai đoạn căng thẳng. Vậy có những thời kỳ hoàn toàn bình tĩnh. Những chỗ đầu thang đó kéo dài được vài tuần hay vài tháng, và nếu cha mẹ biết lợi dụng những lúc đó thì có thể lấy lại sức để chờ một cuộc “tấn công” khác của trẻ.
Hồi ba tuổi là một trong những thời gian nghỉ ngơi đó. Hai tuổi, trẻ làm cho ta bực mình; ba tuổi, bé như già giặn rồi, tự chủ được hơn, và không dùng sự thắng lợi đó để chống đối thế giới bên ngoài mà trái lại, để thích hợp với thế giới đó. Sự xung đột giữa hai nhu cầu tùy thuộc và độc lập chúng tôi đã nói trong lần trước, bây giờ êm được một phần rồi, vì hồi trẻ ba tuổi nhu cầu được người lớn tán thành, khen ngợi mạnh tới nỗi thường lấn át hẳn nhu cầu thống ngự, và trẻ thành ra có tinh thần vô cùng nhân tuần, theo người theo thời.
Hồi ba tuổi, ba tuổi rưỡi trẻ lựa một hành vi nào chỉ vì hành vi đó làm vui lòng người lớn. Nếu bé nói bậy mà làm cho dì Xuân cười, nhưng trái lại làm cho mẹ bất bình, thì có dì Xuân bé sẽ nói bậy, mà khi có mẹ thì bé nói rất đàng hoàng, thành thử bé có vẻ rất giả dối. Vẫn vì muốn làm vui lòng người lớn để được cưng, bé tố cáo bậy những đứa khác: “Thưa cô, thằng Minh đánh đổ hộp sơn”, “Anh Đức đã le lưỡi, mẹ”, còn chính bé mà làm bậy thì luôn luôn kiếm cách bào chữa. Tánh khoác lác cũng đạt tới mức cao nhất: bé khoe là đã thắng tất cả bạn bè trong cuộc chạy đua (nếu là con trai), hoặc đã được cô giáo khen là ngoan nhất trong nhà trẻ (nếu là con gái). Bé còn bịa cả những truyện quái dị, trong đó luôn luôn bé đóng vai chính, kể cho bạn nghe, rồi còn nhấn mạnh rằng “Truyện có thực đấy, không sai một chút đâu, bồ”.
Sự thật bé không phải là giả dối, cũng không nói dối; bé có vẻ giả dối như vậy chỉ vì thái độ bé rất mềm dẻo, thay đổi tùy theo người lớn. Vì không người lớn nào giống người nào và mỗi người đòi hỏi ở bé một cách thức. Và muốn làm vui lòng mọi người, trẻ phải có nhiều thái độ, có khi thái độ này trái ngược với thái độ khác. Bé chưa biết cái thiện bản nhiên, cái giá trị nội tại của một hành vi; bé cho rằng cái gì làm cho người lớn yêu bé là cái đó tốt. Có vô số người lớn vẫn không vượt được lên trên cái luân lí của trẻ hồi ba tuổi đó. Vậy trẻ tuổi đó nói dối không phải để nói dối, mà vì bé tưởng rằng làm sai sự thực đi thì được người lớn yêu; giảng luân lí cho bé, chỉ vô ích, bé đã hiểu gì đâu mà giảng. Nhưng cần cho bé thấy hễ làm điều phải thì được yêu mến, sung sướng, làm điều bậy thì ngược lại, sẽ khó chịu; và bé sẽ cảm thấy rằng làm điều thiện không nhất định là phải hy sinh, thiệt thòi, trái lại còn vui vẻ nữa.
Cái ý muốn làm vui lòng người lớn của trẻ hồi ba tuổi làm cho nhiệm vụ giáo dục của cha mẹ hóa dễ dàng, và tuổi đó hóa dễ thương, hay làm trò cho người lớn thích, có khi như phường chèo nữa.
Những điều tôi mới nói đó đúng về lý thuyết. Sự thực, nhiều khi tuổi cự tuyệt “không, không” của trẻ kéo dài tới hồi ba năm rưỡi hay bốn năm. Nhưng trong trường hợp đó, phần nhiều là lỗi tại cha mẹ: không “khéo đóng trò” chiều ý con, mà cứ nghiêm khắc ra lệnh cho con, khiến bé thành ra có thói quen chống đối, không thoát ra khỏi giai đoạn đó được.
Ngoài nhu cầu được người lớn tán thành, khen ngợi đó, trẻ hồi ba tuổi còn có một đặc điểm nữa là óc tưởng tượng nảy nở mạnh, nhất là tưởng tượng ra bạn chơi.
Chúng ta biết rằng ngay trước khi được hai tuổi, đứa bé nào bình thường cũng có thể “giả vờ” được rồi. Bé nhắm mắt lại, đưa ngón cái lên mút, làm bộ ngủ; bé làm bộ hái một trái táo trong một cuốn sách có hình, đút vào miệng người lớn; bé uống nước lạnh, chẳng có gì là trong sạch cho lắm, mà làm bộ là uống trà, khen ngon. Nhưng phải tới khoảng ba tuổi rưỡi, trẻ mới có một lối giả vờ rất đặc biệt này, là giả vờ có một bạn chơi.
Có nhiều thứ bạn chơi tưởng tượng lắm, khó mà định nghĩa cho đúng được. Đại khái thì thứ bạn chơi tưởng tượng đó là một đứa nhỏ cũng như bé, hoặc một con vật hoặc một miếng vải mà trẻ tưởng tượng ra, coi là bạn của mình để chơi với nhau gần suốt ngày.
Vài thí dụ dưới đây mượn của nhà phân tích tâm lí Frances Wickes sẽ giúp bạn hiểu cái trò tưởng tượng đó ra sao, và thỏa mãn được nhu cầu thầm kín nào của trẻ.
Thằng Định có một bạn chơi rất lực lưỡng tên là Bình, và không rời nó phút nào cả. Định là đứa con một, hơi yếu ớt, ở trong một khu nhiều em trai, em nào cũng hung hăng, thích đấm đá, vật lộn, lấy gạch đá ném nhau. Mới đầu Định cũng thử tham dự cuộc với bọn đó, nhưng lần lần Định bỏ các bạn thực đó mà chơi với “thằng Bình to lớn”. Trò chơi này say mê lắm, không có ai khác cam dự vào. Một điều lạ lùng là khi hai đứa chơi với nhau như vậy (dĩ nhiên chỉ duy thằng Định là có thực) thì luôn luôn thằng Định thắng thằng Bình mà thằng Bình nổi danh trong khu chứ. Vì lần nào thằng Định bỏ các bạn thực của mình, đi về nhà thì cũng la lớn với tụi nó: “Tao về chơi với thằng Bình đây”, “thằng Bình có thể hạ hết được tụi bay”. Thằng Bình mạnh như vậy mà lần nào cũng thua thằng Định, lạ không.
Thằng Lâm có một bạn chơi tưởng tượng, xấu tính tên là “Tám”. Thằng Tám gây mọi sự phá phách. Một tấm kính bể ư? Có thể là do trái banh của thằng Lâm nhưng Lâm cứ đổ cho thằng Tám. Hộp kẹo vơi một nửa rồi ư? Thằng Tám tham ăn đã lấy ăn rồi đấy mà chính thằng Lâm thì bị chứng không tiêu!
Ba thằng Lâm thấy lần nào con mình cũng bảo tại thằng Tám cả, một hôm bực mình, muốn đi kiếm cái thằng phá phách chịu không nổi đó để rầy nó một trận, thì nó đã biến đâu mất. Thằng Lâm đã tố cáo và nó bị cảnh sát bắt rồi chăng?
Con Nga mồ côi cha mẹ từ hồi năm tuổi. Trong gia đình ngoài em gái nó là con Yến mới được hai tháng và bà nội nó ra không còn ai cả. Một người đem em Nga về nuôi, còn Nga lại ở với bà nội. Một hôm Nga thấy trong một công viên một con búp bế cũ, tồi tàn người ta bỏ đi. Bà nội Nga cản mà Nga vẫn lượm, đem về nhà và chơi suốt ngày với búp bế, không rời búp bế ra một phút. Sau, một nhà chuyên môn về tâm lí hỏi gạn, Nga mới thỏ thẻ rằng: “con búp bế đó là bé Yến, con gặp bé Yến trong một bụi cây, gần chết đói chết khát, vì bé Yến đã trốn khỏi nhà cha mẹ nuôi để kiếm con”.
Nga tưởng tượng con búp bế tồi tàn đó là em mình, để tìm lại được một tâm trạng quân bình sau khi cha mẹ qua đời, không vậy thì có thể nó sẽ sầu muộn, đau khổ suốt đời.
Vài thí dụ đó cho ta thấy bạn chơi tưởng tượng của trẻ có tính cách rất phức tạp: vừa là mơ mộng, vừa là một triệu chứng tinh thần bất quân bình. Vì dù bạn chơi tưởng tượng đó có hình thức nào thì cũng là để cho trẻ thỏa mãn một ước mơ. Vậy nó là một chìa khóa mở cho ta vào cái thế giới nội tâm của trẻ, và ta cần tìm hiểu ý nghĩa của nó như hiểu ý nghĩa một giấc mơ, vì cũng như giấc mơ, nó cho ta biết tiềm thức, những nhu cầu thầm kín nhất của trẻ. Lại thêm, nó vừa là triệu chứng một sự bất quân bình tinh thần, vừa giúp cho trẻ giữ được một sự quân bình tương đối; cho nên nó có thể tồn tại sau khi không cần thiết nữa (vì bệnh thần kinh hết rồi, triệu chứng vẫn có thể còn được) và lúc đó nó có hại cho trẻ: trẻ hóa ra có thói quen trốn thực tại chứ không cố thích nghi với thực tại.
Nhưng chúng ta nên nói rõ rằng sự tưởng tượng ra một bạn chơi đó là một giai đoạn bình thường trong sự phát triển tâm lí của trẻ hồi ba, ba tuổi rưỡi; giai đoạn đó có thể kéo dài tới hồi năm, sáu tuổi mà không phải là tinh thần thác loạn.
Óc tưởng tượng phong phú của trẻ hồi ba tuổi còn biểu lộ một cách khác nữa. Bạn chơi tưởng tượng của bé là một thứ trò chơi riêng, một trò bí mật trẻ giấu không cho người lớn biết. Trái lại khi bé chơi với những bạn thực của mình, thái độ nó khác: bé có những không tưởng mà bé bắt những đứa khác phải chấp nhận.
Chẳng hạn đứa trẻ ba tuổi nghĩ ra một truyện, trong đó bé luôn luôn đóng vai chính, bắt các bạn phải đóng vai phụ, bất chấp ý muốn của những đứa này, cũng bất chấp thực tại: “Mày làm thằng bé tí hon, còn tao làm ông kẹ, nghe không…”, hoặc “Tụi bay làm học trò, còn tao làm thầy giáo, tao đánh tụi bay, nghe không?”
Hoặc âm thầm, hoặc biểu lộ, bé mong rằng các bạn của mình (người lớn cũng như trẻ con) chiều theo những không tưởng của mình; nếu các bạn chơi không chịu thì bé cố thuyết phục bằng mọi cách: dỗ dành, dọa nạt; thuyết phục không được thì bé không thèm chơi nữa, bỏ đi, chứ không chịu thay đổi các vai trò trong truyện. Bé vẫn còn ở trong giai đoạn: “Bé muốn có ai chơi với bé.”
Phải đợi khi đủ năm tuổi nó mới chịu cho bạn bé đóng vai thuyền trưởng, còn mình thì bằng lòng nhận vai thủy thủ. Lúc đó bé đã đạt được một mức hợp quần cao hơn rồi, có thể qua giai đoạn: “Bé muốn chơi với người khác”.
Trích sách Thế Giới Bí Mật Của Trẻ Em